ارگ بم، برگی تازه از تاریخ معاصر ایران- قسمت اول
«ارگ بم بزرگترین سازهٔ خشتی در جهان است که در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. این ارگ عظیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده‌است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بوده. به طور قطع مشخص نیست چرا پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته. کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ، که پر ارتفاع‌ترین قسمت مجموعه نیز به شمار می‌آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می‌شود.مساحت این ارگ نزدیک به ۱۸۰٬۰۰۰متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده‌است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده‌است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده‌است.به نظر می رسد طراح یا طراحان، شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم‌های ابتدایی مراحل ساخت، پیش بینی کرده بوده‌اند. در حین هر کدام از مراحل پیشرفت کار، قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می‌توانسته است به راحتی به قسمتهای موجود «دوخته شود».
ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه‌ای با بهترین دید از لحاظ امنیتی قرار دارد.
بخش حکومتیکه در درونی‌ترین دیوار قرار گرفته و شامل دژ نظامی، عمارت چهارفصل، سربازخانه، چاه آب ۴۰ متری و اصطبل به گنجایش ۲۰۰ اسب است.بخش رعیت نشین که اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل‌کننده ورودی شهر به دژ و بازار درامتداد آن، نزدیک به ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است.در ارگ ۳ نوع مختلف خانه وجود دارد که قابل توجه هست:خانه‌های کوچکتر با دو_سه اتاق برای خانواده‌های فقیر، خانه‌های بزرگتر با سه - چهار اتاق برای طبقه متوسط جامعه، بعضی از آنها ایوان هم دارد و مجلّل‌ترین خانه‌ها با اتاق‌های بیشتر که به خاطر فصلهای مختلف سال در نقاط گوناگون قرار گرفته‌اند، با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. تعداد این خانه‌ها در ارگ خیلی کم است. از این جمله می توان به خانه سیستانی ها و خانه یهودیان اشاره کرد.
همهٔ ساختمانها از آجرهای رسی پخته نشده یعنی خشت، ساخته شده‌است. ارگ بم احتمالاً پیش از زمین‌لرزهٔ ۲۰۰۳، بزرگترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده‌است.» (نقل از ویکی پدیا)
اگر چه ویکی پدیا این بنا را به سده پنج پیش از میلاد(2500 سال پیش) نسبت می دهد، اما بعضی منابع آن را بنای ساسانی و حتی اشکانی می دانند. اما بنای مزبور چه ساسانی باشد و چه هخامنشی یا اشکانی، از روی کدام نشانه سبک معماری آن را می توان به این سلسله یا آن سلسله نسبت داد؟و مسئله مهم تر اینکه در اسناد و کتب قدیمی مربوط به تاریخ ایران هرگز جایی نام و نشانی از ارگ بم برده نشده است و همین مسئله ظن جدید ساخت بودن آن را بالا می برد.
بنیان اندیش با دیدن شمای ظاهری این قلعه از خود می پرسد در سرزمین پوریم زده و خالی از سکنه ایران که تا چند دهه پیش نام هم نداشت، دژ نظامی بم به چه کار می آمده و در آن علیه کدام دشمن تجهیز می شدند.
با یک نگاه سطحی به قلعه های موجود در کشور، نسخه بدل هایی فراوان از ارگ بم کرمان را، به خصوص در نیمه جنوبی کشور می توان یافت که اگر چه از نظر مساحت به اندازه ارگ بم نیستند اما در شمایل و معماری بنا تفاوت چندانی با آن ندارند. ولی چرا ارگ بم را این چنین برجسته کرده اند و درعین حال نسبت به بناهای مشابه آن بی تفاوت مانده اند؟
تصاویر بالا نماهای متفاوتی از ارگ راین در استان کرمان است که بزرگترین بنای خشتی، بعد از ارگ بم به حساب می آید، با حریم چهل هزار متر مربع و زیربنای بیست و دو هزار متر مربع در جنوب غربی شهر کنونی راین .این بنا بر بلندای تپه ای قرار گرفته و از نظر معماری به ارگ بم شباهت بسیاری دارد. پلان قلعه تقریبا مربع شکل و با چندین برج در اطراف مزین شده است. دور تا دور قلعه را حصاری در بر گرفته که ارتفاع آن بیش از ده متر است. تنها ورودی قلعه از جبهه شرقی است که با سردر بزرگ و باشکوه به محوطه داخلی راه دارد. تاریخ ساخت آن را به عهد ساسانیان نسبت می دهند که به واسطه قرار گرفتن در بزرگراه غرب به شرق و راه کرمان به جیرفت و بندرعباس موقعیتی مناسب داشته و یکی از مراکز دادو ستد کالا و بافت پارچه های ارزشمندی بوده است که حتی به مناطق دور مانند مصر نیز صادر می شده است(؟؟؟). این منطقه درگذشته یکی از مراکز ساخت صنایع دفاعی مانند شمشیر و تفنگ نیز بوده است.
******************
این تصاویر نیز چند نمای مختلف از ارگ بردسیر است که در مرکز شهر بردسیر در استان کرمان واقع شده. مساحت آن بیش از 2300 متر مربع می باشد که به طور میانگین هشت متر بالاتر از سطح خیابان قرار دارد.اگر چه که بنا به ارگ بم شباهت هایی دارد، اما قدمت آن را به 300 سال پیش نسبت می دهند.فضاهای بیرون آمده در کاوش های مختلف، یک حیاط با چهار ایوان قرینه و هشت ورودی است، و نیز سایر امکانات سکونتی از قبیل آشپزخانه و سیستم آبرسانی نیز در آن موجود است. این بنا به عنوان یک قلعه نظامی مورد استفاده قرار می گرفته. مصالح به کاررفته در ساخت بنا خشت خام است و در مواردی مانند فرش حیاط و ساخت حوض، از آجر استفاده شده است. برای تامین آب مورد نیاز، از چاه های موجود در ارگ استفاده می شده است. آب پس از طی مسیر شیبداری از چاه یا آب انبار تا تنبوشه وسط حوض به صورت فواره ظاهر می شده و به آن زیبایی خاصی می بخشیده است. تاکنون اشیاء مختلفی مانند سفال های ساده و لعاب دار، اشیای فلزی و آلات جنگی و دو گوی فلزی مربوط به توپ های جنگی، معروف به زنبورک در داخل بنا یافت شده است.
*************************************
در مرکز شهرستان انار در شمال استان کرمان، ارگ انار واقع شده است. مساحت آن 11 هزار و 179 متر مربع است.تاریخ احداث آن را به دوره ساسانی نسبت می دهند که در دوره اسلامی تکمیل شده است. درست به مانند ارگ بم. پلان ارگ به شکل مستطیل شکل می باشد که بر روی تپه ای واقع شده و توسط شش برج و بارو محصور گردیده است.
این ارگ متشکل از فضاهای یک طبقه و دو طبقه ای است که فضاهای یک طبقه عمدتاً در حاشیه ارگ قرار گرفته اند و دارای کاربری خدماتی، مسکونی بوده اند و در واقع بخش عامه نشین آن محسوب می شده که شامل فضاهای خدماتی نظیر اصطبل ها، طویله ها و ... و همچنین محل سکونت مردم عادی و خدم و حشم بوده است.بناهای دو طبقه که در مرکز ارگ واقع شده اند مقر حکومتی و مرکز سیاسی ارگ می باشند.
اما کرمان تنها منطقه ای نیست که قلعه های خشتی نظیر ارگ بم را در خود جای داده است.در جنوب ایران، به ویژه استان سیستان و بلوچستان نظایر این ابنیه های خشتی را به طور فراوان می توان دید.
قلعه ناصری در ایرانشهر که ظاهرا قدیمی ترین شهر بلوچستان است و بزرگترین شهر منطقه مکران که به پایتخت قدیم آن معروف است.
************************
قلعه بمپور که معروفترین قلعه بلوچستان است زمانی بسیار طولانی مرکز حکومت کرمان و بلوچستان بوده‌است. بنا بر تحقیق باستان شناسان قدمت آن به دوره‌های ساسانی واشکانی بر می‌گردد.این قلعه به صورت دو تکه ساخته شده که این دو بخش به لحاظ ارتفاع با هم یکسان نیستند، صحن پایین در ورودی دیواره شرقی قلعه قرار گرفته و چند برج نیز آن را احاطه کرده است که مصالح بکار رفته در آن خشت و گل است.شباهت بنای قلعه بمپور با بناهای دوره ساسانی منطقه، از جمله قلعه دختر کرمان و قلعه بم نشان می دهد که تاریخ ساخت اولیه تا دوران ساسانیان به عقب برمی گردد(؟؟؟) قلعه بمپور ایرانشهر در طی هزاران سال همچنان استوار و باصلابت پابرجا ایستاده است(؟؟؟)
********************************
ارگ جلال آباد را به دوره قاجار متعلق میدانند که در کیلومتر 18 جاده زابل به هیرمند واقع شده است. این بنا ماند دیگر بناهای شاخص سیستان، برای مصون ماندن از شر رطوبت و زه زمین برروی تپه ای طبیعی ساخته شده و دارای پلانی مربع شکل، با حیاط مرکزی و چهار برج دیده بانی در گوشه های بناست.این ارگ یکی از شاهکارهای معماری سیستان معرفی شده(؟؟؟) که عناصر و جزئیات معماری ایرانی(؟؟؟) درقالب جرزها، پوشش ها وتزئینات خشتی زیبای ورودی در بطن این بنا مشهود است.
در بندر چابهار نیز آثار این قلعه های خشتی به شکل فراوانی به چشم می خورد:
قلعه پیروزگت - در بخش مرکزی 5 کیلومتری شمال غربی چابهار در روستای تیس قرار دارد. آن را به دوره اشکانیان و ساسانیان متعلق می دانند. این قلعه بر فراز تپه ای در وسط دره تیس واقع است. ارتفاع تپه از ارتفاع دو رشته کوه اطراف تپه بیشتر نیست.
قلعه بلوچ گت - در بخش مرکزی 5 کیلومتری شمال غربی روستای تیس قرار دارد. این قلعه بر بالای کوهی مرتفع قرار گرفته است. آثار دیوار قلعه و یک برج دیده بانی از آن برجای مانده است. بقایای مقابر هرمی شکل برجسته که با سنگ و ساروج بنا گردیده اند و از نوع مقابر اسلامی می باشند، درآن دیده می شود.
قلعه انوشیروان - در سنگان در بخش دشتیاری دهستان باهوکلات دو کیلومتری روستای سنگان قرار دارد. قدمت آن 300 سال است. این قلعه بر فراز کوهی قرار گرفته است.
قلعه باتل - در دبستان پلان روستای گتیک بر روی تپه خاکی قرار دارد. لایه های سنگ عظیمی بر روی تپه نمایان است که با فرسایش خاک زیر آنها خالی شده است. در قسمت بالای کوه پاره هایی از ظروف سفالی جلب نظر می کند. آثاری از برج و باروها دیده می شود که به مرور زمان به کلی تخریب شده اند که تنها خرابه ای از آن باقی مانده است.
همان طور که می بینید این بناهای از نظر تکنیک و نوع کاربری مشابه هم را در جریان تولید تاریخ به طور مساوی بین دوران قاجار، اشکانی و ساسانی تقسیم کرده اند تا سلسله های ساختگی شان بی سند و جا و مکان نمانده باشد.چنان که قلعه تیس را که به پس از اسلام نسبت می دهند، نام "قلعه پرتغالی ها" نیز روی آن گذاشته اند؟؟؟؟؟
اگر سبک معماری ایرانی از زمان اشکانی تا قاجار این چنین یکسان باقی مانده است پس ما هرگز با تحول و پیشرفت در معماری سرزمینمان روبرو نبوده ایم.
اما جدا از این فریب کاری ها، سوال اساسی همچنان پابرجاست که این قلعه های نظامی در این سرزمین خالی از سکنه چه کاربردی داشته است؟ (ادامه دارد....)
سلام
کارتون عالی بود،امیدوارم در نوشته های بعدی همچنان مستدل و محکم شاهد ادامه ی بنیان اندیشی شما باشیم.
موفق باشید.
متشکر
ممنون
بسیار مفید و مستدل بود
مرسی. امیدوارم برای جامعه روشنفکری ایران و اساتید این حوزه نیز قابل استفاده باشه.
با وجود جست و جوگری چون شما، بنیان اندیشی قالب عقلی خود را محکم تر و مخالف خوانان را منزوی تر خواهد کرد. برقرار
باشید.
باز هم مبرهن و کامل نوشتید. مایه افتخار بنیان اندیشی هستید دوست من.
ممنون.
با سلام
آنچه که در توصیف این یادداشت باید گفت یک تشکر می باشد چون متن و تصاویر آمده آنقدر قدرتمند هستند که دیگر نیاز به هیچ تعارفی را نمی بینم.
در کشوری که مردان آن چنان می کنند وجود شما چون گوهری گرانقدر برای بنیان اندیشی و آینده فکری و اندیشه جهانیان است.
یارتان خدا باد
ممنون. مقاله ها و تجزیه تحلیل های شما از نوشته های من خیلی قویتره. حتی استاد هم این موضوع رو تایید می کنه.
در پناه حق باشید.